Dat Mengele in Auschwitz vreselijke experimenten uitvoerde en mensen voor de gaskamers selecteerde, zit in ons collectieve geheugen. De oogonderzoeken in het concentratiekamp zijn echter vrij onbekend. Zegers, oogarts in het Diakonessenhuis in Utrecht en Zeist, las er meer dan 10 jaar geleden enkele regels over. Als oogarts was hij geïnteresseerd in de details. Zijn jarenlange research leidde onder meer naar de Duitse journalist en oorlogsschrijver Ernst Klee, maar hij gaf niemand inzage in zijn oorlogsdocumentatie. Na zijn dood in 2013 duurde het nog 5 jaar voor het archief van Klee werd vrijgegeven. Ook bezocht Zegers Auschwitz en spitte drie dagen lang door laboratorium aanvragen uit de oorlog. Begin 2020 publiceerde hij als eerste oogarts een artikel in Israel Medical Association Journal over de relatief onbekende oogexperimenten in nazi-Duitsland.1 Kort daarna verscheen een ander artikel over ditzelfde onderwerp van de hand van een Amerikaan en Fransman. 2
Adrenalinedruppels
‘Gevangenen van het kamp AuschwitzBirkenau kregen adrenalinedruppels in hun ogen, in een poging om de oogkleur te veranderen’, vertelt Zegers. Het onderzoek onder de naam ‘Projekt Augenfarbe’ was in opdracht van het naziregime bedacht door Magnussen. Zij was onderzoeker bij het Kaiser Wilhelm Institut in Berlijn en al vanaf 1931 lid van de nazipartij NSDAP. Haar leidinggevende kende Mengele en zo ontstond er een samenwerking met de kamparts in Auschwitz.
Proeven met konijnen hadden eerder laten zien dat adrenalinedruppels de ogen donker kunnen kleuren. Magnussen dacht dat dit bij mensen ook zou kunnen zou werken. ‘Maar bij de konijnen was vlak na de geboorte de bovenste cervi cale ganglion doorgesneden. Normaal gesproken zorgen zenuwbanen uit dat ganglion voor adre nerge prikkeling in het oog en dat stimuleert weer de irispigmentatie. Als je die zenuwknoop doorsnijdt, dan houden de irissen de lichte kleur die ze bij geboorte hebben. Vervolgens werd de kleuring bij de konijnen gestimuleerd door adrenaline in het oog te druppelen.’
Syndroom van Waardenburg
Nadat de deelnemers in Auschwitz vermoord waren, werden hun ogen voor onderzoek naar Berlijn gestuurd. Het is onbekend tot hoeveel slachtoffers het verschrikkelijke experiment heeft geleid. Een deel van hen kwam uit de Sintifamilie Mechau, waarin heterochromia iridis frequent voorkwam, evenals volledige doofheid bij minstens een van de familieleden. Daarom vermoedt Zegers dat er in deze familie sprake was van het syndroom van Waardenburg. ‘Helemaal zeker zullen we dat natuurlijk nooit weten.’ Het syndroom van Waardenburg is een autosomaal dominant overervende stoornis van het pigment. Eén iris is meestal heel licht van kleur en vaak zijn er plekken zonder pigment op de huid. Gehoorverlies treedt bij zo’n 80 procent van de patiënten op.
Medisch-ethische commissies
Magnussen (1908-1997) werd nooit vervolgd voor haar misdadige praktijken, maar kreeg een boete van 490 Reichsmark als ‘meeloopster’. Ze probeerde na de oorlog zelfs nog jarenlang om haar manuscript over de oogexperimenten gepubliceerd te krijgen, maar dat lukte niet. Zegers beschrijft haar resultaten in zijn artikel niet te gedetailleerd. Voorkomen moet worden dat zij alsnog haar zin krijgt, vindt hij. Hij ziet haar vooral als een gestoorde wetenschapper die bijzonder geïnteresseerd was in ogen en irispig mentatie en daarbij alle ethische principes com pleet aan de kant schoof. ‘Ze bagatelliseerde wat ze deed en praatte het goed door te spreken over heterochromie als aandoening die dankzij haar experimenten in de toekomst genezen zou kunnen worden.’
Na de oorlog werden overal medisch-ethische commissies opgericht om de belangen van patiënten en proefpersonen te waarborgen. Zegers denkt dat die geen volledige garantie vormen tegen uitwassen in de medische wereld. ‘We leren te weinig van het verleden en dat is een gemiste kans, want de geschiedenis herhaalt zich keer op keer. Daar moeten we altijd alert
op blijven.’